مناطق آزاد و ویژه اقتصادی؛ توسعه چندوجهی با جهش سرمایه‌گذاری و نوآوری

راهبرد مناطق آزاد و ویژه اقتصادی برای جهش سرمایه‌گذاری و صادرات از طریق نوآوری به‌مثابه نیروی محرکه رشد اقتصادی و رقابت‌پذیری قادر است با سازگاری و همراهی بازار به تغییر و بهبود مستمر فعالیت‌ها اقتصادی مناطق بینجامد. ماهیت ذاتی این راهبرد دهگانه خلق ایده‌های جدید و نوآوری است که نقش اساسی در توسعه مناطق آزاد و ویژه دارند.

جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی، تقویت خوشه‌های صنعتی، تشویق تحقیق و توسعه، تقویت استارت آپ‌ها، رشد اکوسیستم کارآفرینی، توجه به رقابت‌پذیری جهانی، تحریک تنوع اقتصادی، توسعه تجارت، استفاده از اقتصاد دیجیتال و رشد مهارت آفرینی‌های جدید از نکات مهمی است که در توسعه چندوجهی مناطق آزاد و ویژه با جنبه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فناوری می‌تواند پذیرش نوآوری، را به مثابه اکوسیستمی پویا و آماده برای حضور در بازارهای منطقه‌ای و جهانی عملیاتی کند. نوآوری نقش حیاتی در ارتقای توسعه پایدار در مناطق آزاد دارد، به‌ویژه‌ با تشویق و پذیرش فناوری‌های سبز، راه‌حل‌های انرژی‌های تجدیدپذیر، این مناطق می‌توانند تأثیرهای زیست‌محیطی خود را افزایش دهند. مناطق آزاد مبتنی بر نوآوری به ویترین‌هایی برای توسعه پایدار تبدیل شده و کسب و کارهای آگاه از محیط زیست را با رویکرد مسئولانه به رشد اقتصادی تقویت کنند.

ازاین‌رو، نوآوری نقش مهمی در توسعه مناطق آزاد و ویژه، محرک رشد اقتصادی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، تقویت خوشه‌های صنعتی و ترویج توسعه پایدار فعالیت‌ها دارد. با پرورش فرهنگ نوآوری، حمایت از تحقیق و توسعه و جذب سرمایه‌گذاری خارجی می توانند به محرک‌های‌های اقتصادی پویا تبدیل شده و باعث رشد، ایجاد فرصت‌های شغلی و کمک به توسعه اقتصادی شوند. از آنجایی‌که اقتصاد جهانی به‌طور فزاینده‌ای رقابتی و مبتنی بر فناوری است، فعالیت مناطق آزاد و ویژه با استقبال از نوآوری متضمن پویایی با موفقیت بلندمدت خواهد شد.

مناطق ویژه اقتصادی نیز به‌عنوان کانون‌های تولید، صادرات کالا و خدمات که در ارتباط و تعامل با اقتصاد جهانی رشد و نمو یافته و می توانند سهم ایران در اقتصاد جهانی را به گونه‌ای قابل قبول افزایش دهند، نیازمند به روز رسانی، نوشدن و برخورداری دائم از برترین سطوح دانش و فناوری در حوزه تولید، واردات، صادرات و لجستیک انواع کالا و خدمات هستند. شرکت‌های دانش بنیان سهمی اساسی در این زمینه داشته و اساس تولید دانش‌محور با ارزش افزوده بالا را شکل می‌دهند. ضمن آنکه خوشه‌های صنعتی شکل‌گرفته در مناطق ویژه اقتصادی، مراکز علمی و کاربردی مرتبط و از همه مهمتر نیاز شرکت‌ها و صنایع مستقر در این مناطق را می‌توان از طریق شرکت‌های دانش بنیان متحول ساخت.

مناطق ویژه اقتصادی طی سال‌های گذشته علاوه بر همکاری‌های لازم در ارائه زمین مجانی، ارزان یا با تخفیف خاص به شرکت‌های دانش بنیان و حمایت همه جانبه از این شرکت‌ها – طبق تعرفه‌های هزینه خدمات سالانه این مناطق که به تصویب هیئت وزیران می رسد تا سقف 25درصد در تعرفه‌های مربوط به شرکت‌های دانش بنیان تخفیف اعمال کرده‌اند. با در نظرگرفتن گذشت سه دهه از سابقه مناطق ویژه اقتصادی و تغییر و تحولات گسترده‌ای که در اقتصاد جهان در این مدت بوجود آمده است و با درنظرگرفتن ضرورت جهش اقتصادی‌ ایران با اتکا به شرکت‌ها و صنایع دانش بنیان، ضروری است طرحی نو درانداخته شده و استراتژی کلانی برای تحقق این موضوع در مناطق ویژه اقتصادی در نظر گرفته شود، به گونه‌ای که قوانین و مقررات، آئین نامه‌ها و مصوبات مناطق ویژه اقتصادی مورد بازبینی و اصلاح قرار گرفته تا مزیت‌های فراوان قانونی را برای جذب شرکت های دانش بنیان لحاظ داشته و حتی تبعیض مثبت را نسبت به‌ این شرکت ها اعمال نماید.

محورهای همکاری مشترک مناطق آزاد در حوزه های اقتصادی و سرمایه گذاری با راهبرد جدید شبکه‌سازی بازاریابی مشترک میان مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در زمینه‌های درآمدی، سرمایه‌گذاری، تجارت، صادرات، لجستیک درکشورها و بازارهای هدف منطقه‌ای و جهانی اهمیت دارد. تصویب طرح جامع لجستیک و صادرات مجدد مناطق آزاد با بهره‌گیری از ظرفیت‌های حمل و نقل ترکیبی و ترانزیت میان مناطق از برنامه‌های کاری مشترکی است که باید حوزه‌های اقتصادی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی کشور را در بر بگیرد. استفاده از ظرفیت‌ سازمان‌ها و پیمان‌های بین‌المللی مانند اتحادیه اقتصادی اوراسیا، شانگهای، بریکس، اکو، آیورا، خزر و کشورهای حاشیه خلیج فارس می‌تواند فرصت‌های مناسبی را متناسب با اقلام وارداتی کشورهای عضو این سازمان‌ها در اختیار مناطق آزاد و ویژه اقتصادی ایران قرار دهد. مسعود پزشکیان رئیس جمهوری ایران در نشست سه روزه اخیر سران بریکس در کازان روسیه 5 پیشنهاد مهم ارائه داده است که از جمله آنها تجهیز کشورهای عضو بریکس به فناوری‌های نوین است. او همچنین به اولویت قرارگرفتن مسایل اقتصادی ـ مالی، استفاده از ارزهای ملی و کاستن قدرت دلار، سرمایه‌گذاری مشترک و تقویت بانک توسعه نوین که یکی از آنها برآمده از بریکس است، و مقابله گروهی با تحریم‌ها اشاره کرده است.

شناسایی مزایا و ویژگی‌های متمایز مناطق آزاد و ویژه و معرفی آنها به یکدیگر جهت بهره‌گیری از مزیت‌های نسبی هر منطقه در ساختار شبکه‌سازی بخش مهم دیگری از این ساختار است که باید به‌صورت شبکه‌ای هماهنگ و مورد توجه قرارگیرد. محور دیگر، بهره‌گیری از مدل کالاهای همراه مسافر با هدف حداکثری کردن کسب درآمدهای سازمان‌های مناطق آزاد و جذب مسافر با رویکرد رونق صنعت گردشگری در مناطق است. همچنین حضور در نمایشگاه‌ها و رویدادهای تجاری داخلی و بین‌المللی برای معرفی فرصت‌های سرمایه‌گذاری و کالاهای تولیدشده در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در جهت استمرار تحقق توسعه اقتصادی است. همچنان‌که تعیین زنجیره تأمین کالا میان تولیدات و محصولات تولیدشده در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی به‌گونه‌ای‌ که کالا در شبکه همکاری مبادله، فروش و تأمین قرار داده شود.

استفاده از ظرفیت‌های طرح یک کمربند یک راه چین با محوریت مناطق آزاد و ویژه اقتصادی ایران، ایجاد شبکه جامع گردشگری مناطق برای ترسیم منافع و اهداف مشترک اقتصادی به‌منزله صنعت مکمل جذب گردشگر و تسریع در همکاری‌های بانکی، مالی با ترسیم شیوه‌نامه‌های همکاری برای تأمین منابع مالی و مشارکت پروژه‌های عمرانی و تولیدی از دیگر بخش‌های سازوکار شبکه‌سازی جذب سرمایه‌گذاری و جهش تولید در مناطق است. محورهایی که در عمل سرلوحه برنامه‌های عملیاتی و اقدام‌های اقتصادی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی برای جهش تولید و گسترش صادرات است که با اجرایی‌کردن نتایج جلسات کاری مشترک فیمابین معاونین اقتصادی و سرمایه‌گذاری سازمان‌های مناطق آزاد و ویژه اقتصادی قابل انجام است.

دکتر رضا مسرور دبیر شورای‌عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی به تازگی بر پیشتازی اقتصاد دانش بنیان با هدف ارتقای جایگاه جهانی کشورو افزایش تولید و صادرات محصولات و خدمات دانش بنیان تأکید کرده است. در همین راستا وی بر تشکیل کارگروه انتقال فناوری در دبیرخانه مناطق آزاد و ویژه اقتصادی با حضور صاحب‌نظران اقتصادی و سیاست‌گذاری تجاری امعان نظر داشته است تا با تشکیل کارگروه انتقال فناوری بتوان عقب ماندگی صنعتی و تولیدی مناطق را بر طرف ساخت. ازاین رو، موفقیت کارگروه انتقال فناوری در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی را می‌توان درگرو همکاری و همفکری همه بخش‌ها، سازماان‌ها و صاحب‌نظران و کارآفرینانی دانست که در هر سه حوزه تولید، تأمین سرمایه یا صادرات و در نهایت علم و دانش مربوط به انتقال تکنولوژی قابل توجه است، به‌ویژه با کنار هم قرار گرفتن این بخش‌ها می‌توان علاوه بر نیاز سنجی مفید و واقعی فناوری‌های مناطق، موارد مورد نیاز فعالان اقتصادی را شناسایی کرد.

در این خصوص اهمیت نقش فناوری‌های پیشرفته (های‌تک) در اقتصاد ملی شامل فناوری اطلاعات، بیوتکنولوژی، نانو فناوری، هوش مصنوعی، روباتیک و بسیاری از زمینه‌های دیگر حائز اهمیت است، هرچند گفته شده که بازارهای داخلی برای محصولاتی که با فناوری‌های پیشرفته تولید شده‌اند، محدودند؛ ولی باید یادآور شد که این مسئله به رشد عرضه کمک چشمگیری نمی‌کند.

ازاین‌رو، می‌توان گفت صنایع های‌تک پلی به سوی تعامل و تجارت جهانی است که باعث بالا رفتن کیفیت محصولات و توان تولید داخلی و افزایش حوزه صادراتی می‌شود. براین‌اساس، دبیرخانه شورای‌عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی آمادگی جذب هرگونه طرح‌های ویژه و نوآورانه مرتبط با صنایع «ها‌ی‌تک» در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی را دارد و در این زمینه همه مناطق آزاد و ویژه اقتصادی مکلف به پشتیبانی‌های لازم برای جذب سرمایه گذاری در این حوزه هستند.

همسو با این دیدگاه باید گفت در چهارچوب مکانیسم های اجرایی مناطق آزاد و ویژه، توجه به الگوی نظری تکنوپلیس یا شهر علمی برانگیزنده روابط مستمر و به هم پیوسته میان سازمان‌های مناطق آزاد و ویژه اقتصادی، تقویت شرکت‌های دولتی، خصوصی و موسسات موجود در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی برای بهبود توسعه اقتصادی فناوری دانش بنیان در مناطق آزاد و ویژه بسیار اهمیت دارد. این الگو به بهبودیابی مستمر چهار گام اساسی زیر وابسته است:

– دستیابی به برتری علمی تحقیقات فناوری بنیان؛

– توسعه فناوری های جدید برای صنایع نوظهور؛

– جذب شرکت‌های اصلی؛

– خلق شرکت‌های فناوری داخلی؛

در چهارچوب نظری این پدیده می توان مکانیسم‌های تکنو پلیس که شامل عناصری همانند انکوباتور، تشکیل سرمایه، شبکه‌بندی و خصوصیات منحصر به فرد مناطق است را بر اساس موقعیت‌های کارآفرینی، خلق ثروت و خلق شغل درجه بندی کرد. مدل توسعه اقتصادی صادرات‌محور از طریق انتقال فناوری در واقع تسریع کننده پروژه‌های تولیدی و اقتصادی از طریق خلق استراتژی اقتصادی دانش بنیان در مناطق باید اجرا شود. آزمایشگاه‌ها و دانشگاه‌های مستقر در مناطق آزاد و ویژه به عنوان برانگیزندگان فرآیند انتقال فناوری نشان می‌دهند که چگونه با رشد پایه‌های کسب و کار می توان فوت و فن دانش و فناوری‌های نوظهور را در تعامل با کار شرکت‌های فعال در مناطق تقویت کرد، همچنان‌که مراکز سوددهی شرکت‌های موفق را بهبود بخشید تا درنهایت منجر به خلق ثروت و شغل بیشتر در مناطق شوند.

توجه به این موارد می‌تواند عامل موثری بر سیاست‌گذاران و مدیران سازمان‌های مناطق برای ایجاد یک اکوسیستم انتقال تدثیر گذار باشد. سیلیکون ولی در کالیفرنیا و اوستین در تکزاس دو منطقه الگو هستند که در آن‌ها تحقیقات فناوری و علمی ناحیه محور و اتفاق افتاده در توسعه اقتصادی موثر انجام شده است. به‌علاوه باید گفت که در میدان رقابت تجاری سازی و انتقال فناوری، مطالعه اکوسیستم منطقه‌ای هر یک از مناطق آزاد و ویژه به همان اندازه مهم است که تاکید سنتی بر کارآفرینی به عنوان کسب و کار کوچک اهمیت دارد. درسال‌های اخیر، دانش اقتصادی منجر به شناخت نقش الزامی نوآوری فناورانه در رشد و توسعه اقتصادی شده است. مفهوم سیستم نوآوری برای تشریح مکانیسم‌ها و خلق و انتشار دانش در سطوح ملی، منطقه‌ای و بخشی اتخاذ شده است. مطالعاتی از این قبیل بر نقش عوامل مختلف فعالیت‌های نوآورانه و تعامل میان آنها تمرکز دارد. به‌خصوص که بسیاری از این موارد بر نقش جدید دانشگاه‌ها در تقسیم کار متمرکز هستند. همچنان‌که در سیستم‌های نوآوری نقش آنها در تجاری سازی فناوری. برپایه تجربیات صنعتی سازی کشورهای درحال گذار به سمت یک اقتصاد بازاری با سیستم نوآوری متمرکز است.

به‌علاوه، توسعه روابط دانشگاه و بازار در مناطق آزاد و ویژه ادامه روند جهانی شدن علم و فناوری در اثرگذاری بر سیستم به هم پیوسته نوآوری مناطق آزاد و ویژه بسیار اهمیت دارد. به نحوی‌که تهیه یک پیوستار فناوری و نوآوری در طرح‌های جامع کالبدی مناطق را الزام می‌دارد. همچنان‌که ایجاد پلیس تکنولوژی با رویکرد مدیریت فناوری و نوآوری در دبیرخانه شورای‌عالی مناطق و سازمان‌های مناطق آزاد و ویژه اقتصادی برای ارتقای سطح فناوری در روش‌های تولیدی شرکت‌های تولیدی صادرات محور برای جذب بازار از موارد اساسی در تبیین و اجرای برنامه های مناطق آزاد و ویژه اقتصادی است.

باید اذعان داشت که مناطق آزاد و ویژه اقتصادی اهرم توسعه برای حضور سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصادی کشور در بازارهای منطقه‌ای و بین‌المللی‌ به شمار می‌روند. این مناطق با افزایش اثربخشی به‌دنبال تقویت جایگاه رقابتی در خلق ثروت از طریق گسترش تولید، رشد صادرات کالا و خدمات، تسهیل بازار سرمایه و کسب و کارهای جدید هستندکه با معرفی فرصت‌های سرمایه‌گذاری، محرک رشد اقتصادی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، تقویت خوشه‌های صنعتی و ترویج توسعه پایدار هستند و می‌توانند با نوآوری و پیشرفت فناوری، الگو و مدل‌ اقتصادی مناسبی برای ایجاد اشتغال سالم و مولد و فرصت‌های شغلی باشند. مناطق آزاد و ویژه اقتصادی اهرم توسعه برای حضور سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصادی کشور در بازارهای منطقه‌ای و بین‌المللی‌ به شمار می‌روند.

مناطق آزاد و ویژه اقتصادی در حوزه‌های سرمایه‌گذاری، اقتصادی و گردشگری با راهبرد شبکه‌سازی بازاریابی مشترک در زمینه‌های تجارت، صادرات، صنعت و لجستیک مرتبط با بازارهای هدف منطقه‌ای از اهمیت شایانی برخوردارند. ترانزیت و صادرات مجدد نیز با بهره‌گیری از ظرفیت‌های حمل و نقل ترکیبی میان مناطق از برنامه های مهمی است که حوزه‌های اقتصادی و خدماتی مناطق را در بر می‌گیرد. استفاده از ظرفیت‌ و امکانات اتحادیه اقتصادی اوراسیا، شانگهای، بریکس، اکو، آیورا، خزر و کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز از جمله فرصت‌های اقتصادی متناسب با اقلام وارداتی کشورهای عضو این سازمان‌ها، اولویت قرارگرفتن مسایل اقتصادی ـ مالی، استفاده از سرمایه‌گذاری مشترک و فناوری‌های نوین در اختیار مناطق آزاد و ویژه اقتصادی ایران قرار دارند. همچنان‌که تعیین زنجیره تأمین کالا میان تولیدات و محصولات تولیدشده صنعتی و خدماتی در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی از ظرفیت‌های مهمی است که کالا و خدمات را در شبکه همکاری مبادله، فروش و تأمین قرار می‌دهد.