۰۹:۰۱ – ۲۵ دی ۱۴۰۳
طبق تعریف ارائه شده در قانون هوای پاک مصوب ۲۵ تیرماه سال ۹۶ آلودگی هوا عبارت است از انتشار یک یا چند آلاینده اعم از آلاینده‌های جامد، مایع، گاز، پرتو‌های یون‌ساز و غیر یون‌ساز. بو و صدا در هوای آزاد به‌صورت طبیعی یا انسان‌ساخت به مقدار و مدتی که کیفیت هوا را به‌گونه‌ای تغییر دهد که برای سلامت انسان و موجودات زنده فرآیند‌های بوم‌شناختی اکولوژیک یا آثار و ابنیه زیان‌آور باشد و یا سبب از بین رفتن یا کاهش سطح رفاه عمومی شود.
با توجه به مطالعات و رهنمود‌های سازمان‌ها و نهاد‌های معتبر بین‌المللی، برخی آلاینده‌ها با توجه به میزان تولید و انتشار همچنین بر حسب میزان آسیب‌های مربوطه به عنوان آلاینده معیار معرفی شده‌اند که در بیشتر شهر‌های مهم دنیا همواره مورد اندازه‌گیری و پایش قرار می‌گیرند.
عوامل موثر بر کیفیت هوا
عوامل متعددی بر کیفیت هوا و میزان غلظت آلاینده‌های گوناگون مؤثر هستند که از آن جمله می‌توان به استاندارد آلایندگی منابع انتشار، کیفیت سوخت مصرفی، مدیریت ترافیک همچنین متغیر‌های متعدد هواشناسی اشاره کرد. یکی از عوامل تعیین‌کننده در کیفیت هوا طی سالیان اخیر خشکی زمین در ایران، کشور‌های غرب و جنوب غرب ایران بود که این مسئله منجر به گسیل طوفان‌های بزرگ حاوی گرد و غبار شده است و به تبع آن غلظت ذرات معلق در این سال‌ها به نحو قابل توجهی افزایش یافته و در نتیجه آن برای نخستین بار طی سال ۱۴۰۱ شرایط خطرناک در شهر تهران رخ داد.
عوامل تاثیر گذار در روند آلودگی هوا
– خصوصیات هواشناسی: پارامتر‌های جوی مانند اندازه و جهت باد، میزانهای افت اتمسفری، رطوبت نسبی و … آلودگی هوا را تحت تأثیر قرار خواهد داد. باد با حرکت افقی آلاینده را حمل و جابجا خواهد کرد. غلظت آلاینده‌ها در سطح زمین به اندازه و جهت باد و میزان افت بستگی دارد. تغییر درجه حرارت هوا با افزایش ارتفاع سبب حرکت نسبتاً سریع آلاینده‌ها می‌شود.
– توپوگرافی: ناهمواری موجود در زمین و موانعی مانند کوه‌ها و … بر نحوه انتشار آلاینده‌ها اثر می‌گذارد. بسته به شرایط محلی و مکانی، توپوگرافی ممکن است در نحوه انتشار آلاینده‌ها نقش مثبت و یا منفی داشته باشد.
– خصوصیات آلاینده‌ها: اهمیت مسائل مربوط به آلودگی هوا به نوع و اندازه آلاینده و جامد یا مایع یا گاز بودن آن و به انرژی، صدا، گرما، رادیو اکتیویته یا ترکیبی از این عوامل بستگی دارد. واکنش بین آلاینده‌ها در اتمسفر بسته به خصوصیات آلاینده‌ها ممکن است، مقدار آلاینده در اتمسفر را افزایش یا کاهش دهد.
– روش انتشار آلاینده‌ها: چگونگی ورود آلاینده‌ها همچنین سرعت انتشار آلاینده‌ها به اتمسفر بر آلودگی هوا تأثیر دارد. آلاینده‌ها ممکن است به‌طور متناوب یا پیوسته یا دوره‌ای از یک منبع یا از چندین منبع یا از منابع نقطه‌ای و غیر نقطه‌ای منتشر شوند همچنین پراکندگی آلاینده‌ها به طریقه ورود آنها به اتمسفر بستگی دارد.
آلاینده‌های معیار
در شهر تهران نیز بیش از دو دهه فرایند پایش کیفیت هوا با سنجش آلاینده‌های گازی منواکسید کربن، اکسید‌های نیتروژن، دی اکسید گوگرد و ازن در کنار ذرات معلق کوچک‌تر از ۱۰ میکرون انجام شده است البته بیش از یک دهه است که آلاینده ذرات معلق کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون نیز مورد پایش قرار می‌گیرد.
– مونوکسید کربن (Carbon monoxide): با فرمول شیمیایی CO، گازی است که بر اثر سوختن ناقص کربن به وجود می‌آید. این گاز بسیار سمی است، اما رنگ و بوی خاصی ندارد. به همین دلیل، قاتل نامرئی نامیده می‌شود. میل ترکیبی کربن مونوکسید با هموگلوبین خون حدود ۳۰۰ برابر بیشتر از میل ترکیب گاز اکسیژن است. جالب است بدانید که در خون همه ما حدود پنج درصد کربن مونوکسید وجود دارد، اما اگر این مقداربه ۲۰ درصد برسد باعث مرگ ما خواهد شد.
از اثرات استنشاق بیش از حد این آلاینده می‌توان به بیماری‌های قلبی و ریوی، بیماری‌های عصبی، تجزیه فیبرین و بیماری‌های دوران زایمان اشاره کرد.
– دی اکسید گوگرد: دی اکسید گوگرد گازی است بی‌رنگ و غیر قابل انفجار که بویی خفه‌کننده و تقریبا دو برابر هوا وزن دارد و یکی از آلاینده‌های هوا محسوب می‌شود همچنین تخمین زده می‌شود که به طور متوسط ۲ تا ۴ روز در هوا باقی بماند. بیش از ۸۰ درصد اکسید‌های گوگرد به دست بشر در جریان احتراق سوخت‌های فسیلی از منابع ثابت آلوده کننده، تولید می‌شود. از این مقدار سهم نیروگاه‌های تولید برق ۸۵ درصد و سهم خودرو‌ها تنها ۲ درصد است. پالایشگاه‌های نفت، صنایع مس، کاغذ سازی و کارخانه‌های سیمان نیز از جمله منابع غیر احتراقی تولید اکسید‌های گوگرد به شمار می‌روند.
نارسایی‌های تنفسی، کاهش سیستم دفاعی ریه‌ها، تشدید بیماری‌های قلبی و ریوی، تخریب محصولات، گیاهان و برگ درختان و باران اسیدی از اثرات ازدیاد این آلاینده در هواست.
– ذرات معلق کمتر از دو و نیم میکرون : این ذرات دارای قطر ۲.۵ میکرون و یا کمتر هستند که تقریبا یک سی‌ام قطر موی انسان است و به ذرات ریز (fine) نیز شناخته می‌شوند. ترکیب شیمیایی ذرات بسته به محل، زمان و آب و هوا متفاوت است و منابع انتشار آن شامل انواع فعالیت‌های احتراقی (وسایل نقلیه موتوری، نیروگاهی، سوزاندن چوب، و غیره) و فرایند‌های صنعتی خاص هستند. این ذرات هم به‌طور مستقیم ساطع می‌شوند و هم به شکل آلاینده ثانویه در جو شکل می‌گیرند.
مطالعات بهداشتی، ارتباط معنی‌داری بین قرار گرفتن در معرض ذرات ریز و مرگ زودرس ناشی از بیماری‌های قلبی و ریوی نشان داده است. ذرات ریز می‌تواند بیماری‌های قلب و ریه را تشدید کند و باعث اثراتی مانند علائم قلبی و عروقی، آریتمی‌های قلبی، حملات قلبی، علائم تنفسی، حملات آسم و برونشیت شود. این اثرات می‌تواند منجر به افزایش مراجعه به بیمارستان و اورژانس، غیبت از مدرسه یا محل کار شود. افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی و ریوی، سالمندان و کودکان بیش از سایر افراد در معرض ذرات معلق ریز هستند.
– ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون: ذرات جامد یا مایع موجود در هوا هستند که دارای قطری کمتر از ۱۰ میکرون است و بر اثر سوزاندن چوب، احتراق ناقص در ترکیبات هیدروکربنی، احتراق سوخت موتور‌های دیزل و …، واحد‌های صنعتی، کشاورزی، جاده‌های آسفالت نشده و فعالیت‌های ساختمان‌سازی و آلاینده‌های غیر گازی ایجاد و منتشر می‌شود. این ذرات به علت ابعاد ریز خود می‌توانند از سیستم دفاعی مجاری تنفسی عبور کنند.
از اثرات تنفس این آلاینده می‌توان به ابتلا به بیماری‌های قلبی و ریوی، کاهش سیستم ایمنی بدن در مقابل بیماری‌ها، از بین رفتن بافت‌های ریه، آسم در کودکان، مرگ و میر زودرس و سرطان اشاره کرد.
– دی اکسید نیتروژن : این گاز به رنگ قهوه‌ای سرخ‌فام است و بویی بسیار تند و زننده دارد. دی‌اکسید نیتروژن از مهمترین آلاینده‌های هوا به شمار می‌رود. هر سال میلیون‌ها تن از این گاز در اثر فعالیت‌های انسانی به‌ویژه مصرف سوخت‌های فسیلی تولید می‌شود. دی‌اکسید نیتروژن در ترکیب با هوای مرطوب تولید اسید نیتریک می‌کند که موجب پوسیدگی شدید فلزات می‌شود همچنین در غلظت‌های بالا باعث ایجاد مه‌دود می‌شود و میدان دید را به‌شدت کاهش می‌دهد و بر رشد گیاهان اثر منفی شدید دارد. این گاز از اثر گلخانه‌ای نیز برخوردار است. منابع تولید این آلاینده سوختن بنزین، گاز طبیعی، زغال سنگ، نفت و نیز در نیروگاه‌ها در حرارت‌های بالاست.
احساس سوزش در ریه ها، کاهش میزان مقاومت سیستم تنفسی، تولید ازن، تولید باران‌های اسیدی و مه – دود فتوشیمیایی از تبعات افزایش این آلاینده در هواست.
– ازن : گاز ازن از ترکیب سه اتم اکسیژن ایجاد می‌شود و یک اکسید کننده قوی است. ازن موجود در سطح زمین برای سلامتی انسان، جانوران و گیاهان مضر است و از آن به عنوان ازن بد و آلاینده یاد می‌شود. این گاز به‌طور مستقیم در هوا منتشر نمی‌شود بلکه توسط واکنش‌های شیمیایی بین اکسید‌های نیتروژن و ترکیبات آلی فرار در حضور نور خورشید ایجاد می‌شود، از این رو میزان ازن در تابستان و در وسط روز بیش از سایر مواقع است. گاز‌های خروجی از تاسیسات صنعتی و نیروگاه ها، اگزوز موتور خودرو، بخارات بنزین و حلال‌های شیمیایی برخی از منابع اصلی تولید آن هستند.
ازن موجود در هوایی که تنفس می‌کنیم می‌تواند به سلامتی ما آسیب برساند، به‌ویژه در روز‌های گرم و آفتابی که به‌طور معمول ازن به حد ناسالم می‌رسد حتی میزان نسبتاٌ پایین ازن می‌تواند باعث بروز عوارض بر سلامتی انسان شود، به‌ویژه افراد مبتلا به بیماری‌های ریوی، کودکان، سالمندان و افرادی که در خارج از منزل فعال هستند ممکن است به ازن حساس باشند.
در مواجهه با ازن، کودکان در معرض بیشترین خطر هستند، زیرا ریه‌های آنها هنوز در حال رشد و تکامل و معمولا فعالیت آنها در خارج از منزل، در زمانی که سطح ازن بالا است، زیاد است که این خود باعث افزایش احتمال تاثیر ازن بر آنان می‌شود همچنین احتمال بروز آسم در کودکان بیشتر از بزرگسالان است.
تنفس ازن می‌تواند انواع مشکلات سلامتی از جمله درد قفسه سینه، سرفه، سوزش گلو و گرفتگی ریه را موجب شود علاوه بر آن می‌تواند برونشیت، آمفیزم (نوعی بیماری ریوی است که منجر به از بین رفتن خاصیت ارتجاعی ریه و از بین رفتن دیواره آلوئول‌های ریه می‌شود) و آسم را بدتر کند. گاز ازن در سطح زمین همچنین می‌تواند ریه‌ها را برای عفونت مستعدتر کند، عملکرد ریه را کاهش دهد و موجب التهاب جدار ریه‌ها شود و حتی در زمان ناپدید شدن علائم، آسیب به ریه را ادامه می‌دهد. قرار گرفتن در معرض ازن بطور مکرر و طولانی مدت ممکن است باعث ایجاد زخم دائم در بافت ریه و سرطان ریه شود.
از آنجاکه گاز ازن یک اکسید کننده بسیار قوی است، حد استاندارد آن ۰.۱۲۵، ۰قسمت در میلیون (ppm) از حجم هوا است و منظور این است که اگر متوسط غلظت این آلاینده در ساعت کمتر از این مقدار باشد، به لحاظ این آلاینده هوا سالم است و اگر بیشتر بود بسته به میزان غلظت، هوا را در شرایط ناسالم برای گروه‌های حساس، ناسالم، بسیار ناسالم و یا خطرناک قرار می‌دهد.
در صورتی که غلظت ازن بالاتر از حد مجاز سلامت باشد، کودکان و بزرگسالان فعال و افراد مبتلا به بیماری‌های ریوی، مانند آسم، باید از مواجهه طولانی مدت در فضای باز اجتناب کنند و در صورتی‌که میزان این گاز در شرایط ناسالم قرار گیرد بقیه افراد از جمله کودکان باید حضور خود را فضای باز محدود و یا در صورت نیاز متوقف کنند.
نکته قابل توجه این است که برخی از دستگاه‌های تصفیه هوای خانگی با تولید گاز ازن به تصفیه هوا می‌پردازند و باید توجه به خطرات ناشی از ازن، استفاده از این دستگاه‌ها به هیچ وجه توصیه نمی‌شود.
منبع: ایسنا
source