کوره بازسازی شده باستانی استحصال توتیا یکی از دستاوردهای شاخص پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی- فرهنگی در نمایشگاه دستاوردهای پژوهش، فناوری و فنبازار ۱۴۰۴ رونمایی شد.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما این دستاورد، بازسازی کورههای باستانی مطبق تصعیدی استحصال توتیا (اکسید روی) از سنگ معدن اولیه است که بهعنوان نمونهای برجسته از دانش و فناوری متالورژی ایران باستان معرفی شد.
این طرح با هدف بازشناسی، مستندسازی و احیای یکی از پیچیدهترین فناوریهای فلزکاری کهن ایران اجرا شده و اجرای آن با همت فرامرز رستمی چراتی، عضو هیئت علمی، به ثمر رسیده است.
طراحی طرح بر پایه عصاره مطالعات پژوهشی امینالله کمالی، عضو هیئت علمی پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی- فرهنگی، انجام شده و با همکاری و مشاورت تخصصی ذاتالله نیکزاد (معماری، سازه و بنا)، علی لاچینانی دانشجوی دکترای زمینشناسی دانشگاه اصفهان (ریز طراحی اجزای مختلف کوره و ارائه طرح ماکت)، وحید ابراهیمزاده مدیر اکتشاف شرکت علوم زمین امید یزد (معرفی کوره و حمایت از مطالعات میدانی)، نازنین خجسته بهزاد (ارائه منابع کهن) و مصطفی جعفری (ارسال نمونههای خام معدنی) به انجام رسیده است.
نتایج این پژوهش نشان میدهد که ایرانیان باستان با درک دقیق ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی فلز روی، بهویژه دمای جوش پایین آن، موفق به طراحی و بهرهبرداری از کورههایی با فناوری ویژه برای جمعآوری بخارات روی و تبدیل آن به توتیا شده بودند. این کورهها دارای ساختاری بلند، دو طبقه و عمدتاً با پلان دایرهای بوده و از منظر معماری صنعتی و کارکرد متالورژیکی، از نمونههای کمنظیر در جهان باستان بهشمار میروند.
در این فناوری، فرآیند حرارتدهی کانسنگ در طبقه پایینی کوره انجام میشد و بخارات حاوی روی به طبقه فوقانی هدایت میگردید. در بخش بالایی، بخارات توتیا در برخورد با میخهای سفالی و گِلیِ دوکیشکل، که در میان طبقات مشبک تعبیه شده بودند، دچار افت حرارتی شده و بهصورت رسوب تهنشین میشدند. شواهد باستانشناسی این میخها و بقایای کورهها امروزه در مناطق مختلفی از ایران، از جمله کوهبنان، بهاباد، ندوشن، بم و طبس قابل مشاهده است.
بر پایه مستندات تاریخی و پژوهشهای انجام شده، ایران در دورههای ساسانی و اسلامی یکی از مراکز اصلی تولید و صادرات توتیا در جهان بوده است. این ماده، افزون بر کاربردهای گسترده در نظام پزشکی کهن، نقش مهمی در تولید آلیاژ برنج (مس–روی) ایفا میکرد. اشاره دانشمندانی، چون زکریای رازی و خواجه نصیرالدین طوسی به روشهای تولید برنج با استفاده از توتیا، گواهی بر سطح بالای دانش فنی و مهندسی فلزکاری در ایران تاریخی است.
رونمایی از این دستاورد پژوهشی، گامی مؤثر در معرفی و تبیین میراث علمی و فناورانه ایران در حوزه متالورژی کهن بهشمار میرود و میتواند زمینهساز توسعه مطالعات میانرشتهای در حوزههای باستانسنجی، تاریخ علم و فناوری و حفاظت از میراث صنعتی کشور باشد.
گفتنی است، این طرح با حمایتهای بیدریغ رئیس پژوهشکده حفاظت و مرمت، مساعدتهای لازم معاونت پژوهشی پژوهشگاه، حمایتهای مالی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و نیز مشارکت بخشی از هزینهها توسط شرکت هنرخانه رحیمی به مرحله اجرا درآمده است.
source